بررسی جایگاه آتش در تاریخ ایران باستان

با کشف آتش در دوره پارینه‌سنگی، از آنجا که این پدیده نقش به‌سزایی در پیشرفت و تداوم زندگی بشری داشت، به‌تدریج در باورهای دینی ملل باستان، به‌ویژه مشرق زمین، از جایگاه خاصی برخوردار شد. بدیهی است که ایرانیان باستان نیز از این امر مستثنی نبوده‌اند. اگرچه تاکنون تحقیقات علمی فراوانی در عرصه ایران‌شناسی انجام گرفته‌است، بیشتر این پژوهش‌ها درباره اقوام و دولت‌های آریایی بوده و کمتر به اقوام بومی فلات ایران پرداخته‌اند. درنتیجه، از یک سو، پیشینه بسیار کهن و غنی تمدن‌های بومی فلات- اگرچه اطلاعات کمی از اوضاع فرهنگی آن‌ها داریم- و از سوی دیگر، قداست و اهمیتی که اقوام آریایی برای عناصر چهارگانه آب، باد، خاک و به‌ویژه آتش قائل بوده‌اند، این پرسش را مطرح می‌کنند که: «سنت تقدیس آتش و آیین‌های ویژه آن، خاستگاهی بومی دارد یا آریایی؟»باتوجهبه داده‌های تاریخی و باستان‌شناسانه، این پرسش را می‌توان در قالب این فرضیه که «سنت تقدیس آتش و آیین‌های مربوط به آنپیشینه بسیار کهنی در فرهنگ بومیان فلات ایران داشته و پس از ورود آریایی‌ها نیز تبادلات فرهنگی بین بومیان و تازه‌واردان آریایی انجام گرفته و درنتیجه، از یکدیگر تأثیراتی پذیرفته‌اند»، مورد بررسی قرار داد. از بررسی و مقایسه جایگاه آتش در آثار و مدارک تاریخی و باستان‌شناسانه بازمانده از اقوام بومی و تازه‌واردان آریایی- مثلاً تطبیق جایگاه آتشدان در نقش‌برجسته‌های ایلامی و هخامنشی- می‌توان دریافت که اگرچه آریایی‌ها پس از ورود خود به ایران، در عرصه سیاسی بر اقوام بومی این سرزمین غالب شدند، ولی در عرصه فرهنگی به‌دلیل پیشینه غنی فرهنگی بومیان فلات ایران، به‌تدریج وام‌دار برخی از آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی ایشان شدند که از آن میان می‌توان به «سنت تقدیس آتش» و آیین‌های ویژه آن اشاره کرد. در این مقاله سعی شده است که درابتدا، براساس داده‌های تاریخی و باستان‌شناسانه، «سنت تقدیس آتش» در دوره ایلامی‌ها تبیین شود. سپس، نتایج به‌دست‌آمده با آثار و داده‌هایی از دوره ماد و هخامنشی مقایسه و تشریح خواهد شد تا چگونگی سیر انتقال «سنت تقدیس آتش» از دوره ایلامی‌ها- بومیان فلات- به دوره ماد و هخامنشی- آریایی‌ها- و تحول و تکوین آن نیز تبیین گردد